ЖАДИД МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИ ВА ДАВР ЛУҒАТЧИЛИГИ
Keywords:
луғатшунослик, луғат таркиби, луғат-грамматика, умумхалқ тили, лексик-семантик тизим, лексикографик тамойил, илмий истилоҳ, терминологик тизим, грамматик тавсиф, морфем структура, лексикографик белги, этимология.Abstract
Мақолада дастлаб XIX асрнинг охири XX аср бошларидаги давр адабий тили ва лексикографиясининг умумий ҳолатига тавсиф берилган. Давр луғатчилиги шалланишидаги ижтимоий эҳтиёж, давр луғатчилиги манбалари, бир тилли ва кўп тилли таржима луғатларининг такомиллашув жараёни, дастлабки терминологик ва ўқув луғатларининг юзага келиши каби масалалар таҳлил қилинган. Бу даврда ижод қилган жадид адибларининг луғатчилик соҳасидаги фаолиятларини тадқиқ қилиш орқали уларнинг ўзбек луғатчилигининг шаклланиши ва ривожланишидаги хизматларига илмий баҳо берилган. Бунда Абдулла Қодирий, Абдурауф Фитрат, Ашурали Зоҳирий, Элбек, Исҳоқхон Ибрат, Назир Тўрақулов, Ғози Олим Юнусов каби жадид маърифатпарварлари яратган филологик луғатларнинг юзага келишидаги социолингвистик шароит ўрганилган. Яратилган луғатларнинг тузилиш тамойиллари, сўзлик танлашдаги ўзига хосликлар, улардаги эксклюзив ва умумий жиҳатлар очиб берилган. Шунингдек, мазкур даврда яратилган луғатлар тузилиш мақсадлари нуқтаи назаридан тасниф қилинган, луғатлар сўзлиги манбалари аниқланган ва уларнинг ҳозирги ўзбек лексикографияси ривожидаги аҳамияти кўрсатилган. Пухта қиёсий таҳлиллар натижасида замонавий ўзбек замонавий лексикографиясининг асослари айнан жадид маърифатпарварлари томонидан яратилганлиги ҳамда уларнинг туркий (ўзбек) луғатчиликка замонавий лексикографик тамойилларни олиб кирганлигига оид илмий асосланган хулосалар илгари сурилган.
References
Ашурали Зоҳирий. Русча-ўзбекча мукаммал луғат, 2 жилдли.
– Тошкент-Самарқанд, 1927.
А.Қодирий, С.Раҳматий. Русча-ўзбекча мукаммал луғат. 2-жилд.
– Тошкент-Қозон, 1934.
Элбек. Ўзбекча шаклдош сўзлар луғати. – Тошкент, Ўздавнашр, 1934.
Элбек. Ўзбек тўла сўзлигига материаллар // Тил проблемалари. Ўзбекистон Тил ва адабиёт илмий текшириш институти. Тил секторининг мажмуаси, 2-сон, Ўздавнашр, 1935.
Фитрат. Энг эски турк адабиёти намуналари. – Тошкент, “Мумтоз сўз”, 2008.
Фитрат. Ўзбек адабиёти намуналари. – Тошкент, Мумтоз сўз, 2013.
Ҳамраева О. Фитрат “фиҳрист”и // Мозийдан садо. – Тошкент, 2016. 1 сон.
Исҳоқхон Ибрат. Луғоти ситта ал сина. – Тошкент: Ильин типографияси, 1901.
Мадвалиев А. Исҳоқхон Ибратнинг олти тилли луғати // Ўзбек тили ва адабиёти, 4-сон. – Тошкент, 2017. – Б. 53-56.
Тўрақулов Н. Рус-ўзбек тилининг сиёсий ва иқтисодий луғатчаси.
– Тошкент: Туркистон жумҳуриятининг давлат нашриёти, 1922.
Брилоф В. Шокиржон Раҳимийнинг “Катталар йўлдоши” дарслиги учун русча-ўзбекча луғат. – М., 1925.
Ғози Олим Юнусов. Русча-ўзбекча қисқа ҳуқуқий ва сиёсий луғат.
– Тошкент: Ўзбекистон адлия халқ комиссарлигининг ҳуқуқий нашриёти, 1926. – 35 б.
